Τα οικοσυστήματα γλυκού νερού των ελληνικών νησιών, όπως της Κεφαλονιάς, είναι δυναμικά οικοσυστήματα, τα οποία διαμορφώνουν το τοπίο και βοηθούν στην ανάπτυξη της παρόχθιας βλάστησης. Περιλαμβάνουν είτε ρυάκια είτε χειμάρρους, ακόμα και μικρές φυσικές ή τεχνητές λίμνες και υγροτόπους οι οποίοι είναι στενά συνδεδεμένοι και εξαρτώνται για την τροφοδοσία τους με νερό από τις γύρω λεκάνες απορροής. Το περιβάλλον τους συνεχώς διαμορφώνεται και δεν θα πρέπει να εξετάζεται σε τμήματα, αλλά ως μία ολότητα (Αρχιπέλαγος, 2019). Τα οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων δεν παρουσιάζονται συχνά στα νησιά του Ιονίου. Παρόλα αυτά όμως, στην Κεφαλονιά παρατηρούνται αρκετοί υγρότοποι και χείμαρροι περιοδικά κατακλυζόμενοι με νερό. Οι περισσότεροι χείμαρροι ρέουν από την δυτική προς τη ανατολική πλευρά του νησιού με τα τρία από τα μεγαλύτερα να είναι ο χείμαρρος του Πόρου, της Αγίας Ευφημίας με τις πηγές τους να ξεκινούν από τα βουνά Αίνος και Καλόν Όρος. Σημαντικοί υγρότοποι αποτελούν ο Υγρότοπος Λιβαδίου Παλικής, οι Λίμνες Άβυθος και Άκωλη, το ρέμα της Κλεισούρας Παλικής κ.α.
Τα οικοσυστήματα αυτά, έχουν έντονες διαφορές ως προς την εμφάνιση, την επιρροή, τη βιοποικιλότητα που φιλοξενούν και τις επιπτώσεις που έχουν υποστεί (Ευθυμιάτου-Κατσούνη, 2012). Για παράδειγμα, στην Κεφαλονιά παρατηρείται πολύ μεγαλύτερη ανθρωπογενής επίδραση σε υγροτόπους και εσωτερικά ύδατα κοντά στην θάλασσα απ’ ότι στις ορεινές περιοχές. Οι περιοχές των εσωτερικών υδάτων είναι οικολογικά σημαντικές. Όχι μόνο τρέφουν και αποτελούνβιότοπο για σπάνια και ενδημικά είδη χλωρίδας, πανίδας και ορνιθοπανίας, αλλά επίσης προστατεύουν, ιδιαίτερα οι υγρότοποι και τα ρέματα με αργή ροή, τις περιοχές, εμπλουτίζοντας τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Οι υδροφόροι ορίζοντες αποτελούν πολύτιμη πηγή νερού στην Κεφαλονιά κατά την διάρκεια της θερινής ξηρανθεκτικής περιόδου.
Πολλά οικοσυστήματα γλυκών νερών και υδροβιοτόπων της Κεφαλονιάς έχουν υποστεί από παλαιότερα χρόνια άλλα και σήμερα συνεχής ανθρωπογενείς επιδράσεις. Μερικοί παράγοντες που απειλούν αυτή τη στιγμή τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών της Κεφαλονιάς είναι οι εξής (Αρχιπέλαγος, 2019):
Η υφαλμύρωση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα: Οι υδροφόροι ορίζοντες που απαντώνται στις πεδινές περιοχές συχνά επικοινωνούν με τις περιοχές των εσωτερικών υδάτων. Η συνεχής άντληση νερού από των υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα μπορεί να προκαλέσει την υφαλμύρωσή τους εξαιτίας της διείσδυσης του θαλασσινού νερού σε αυτές. Αυτό θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι παράκτιες και νησιωτικές περιοχές και αποτελεί πρόβλημα ανθρωπογενούς προέλευσης. Όταν, όμως, μέσω του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, στα παράκτια νησιωτικά οικοσυστήματα των εσωτερικών υδάτων διοχετευθεί ξανά καθαρό νερό, η αλμύρα που έχει μείνει είναι πολύ πιθανό να επιδράσει αρνητικά στα είδη χλωρίδας και πανίδα.
Η επέκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και η χρήση φυτοφαρμάκων: Η εκτεταμένη καλλιέργεια της γης στη σύγχρονη εποχή έχει επιβαρύνει τα οικοσυστήματα των εσωτερικών υδάτων. Το γλυκό νερό είναι απαραίτητο για την άρδευση των καλλιεργειών, καθώς ελάχιστα είδη καλλιέργειας είναι ανθεκτικά στο αλμυρό νερό. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν τα ελληνικά νησιά, όπου το γλυκό νερό σε κάποιες περιπτώσεις είναι δυσεύρετο. Πολλές πηγές εσωτερικών υδάτων και χείμαρροι στο νησί της Κεφαλονιάς, για παράδειγμα, υφίστανται τις σοβαρές αρνητικές επιδράσεις της υπεράντλησης νερού για αρδευτικούς σκοπούς. Επίσης και η έντονη χρήση φυτοφαρμάκων σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις για παράδειγμα στην περιοχή της Κρανιάς και η μεταφορά τους μέσω επίγειων και υπόγειων υδάτων στην λιμνοθάλασσα Κουτάβου, προκαλεί την απελευθέρωση τοξινών στο νερό, πιθανότατα ζημιογόνων για τα είδη χλωρίδας, πανίδας και ορνιθοπανίδας της περιοχής.
Οι αλλαγές στη ροή των χειμάρρων: Χείμαρροι σε πολλά ελληνικά νησιά και στην Κεφαλονιά έχουν υποστεί αλλαγές στην ροή ή έχουν κατασκευαστεί εμπόδια (τεχνητά έργα) στην διαδρομή τους, όπως η κατασκευή δεξαμενών και φραγμάτων και ο εγκιβωτισμός της κοίτης τους. Αυτή η μεταβολή μεταβάλλει την ροή του νερού και υποβαθμίζει σε κάποιες περιπτώσεις τις όχθες των χειμάρρων. Ιδιαίτερα η χρήση του τσιμέντου μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση της παρόχθιας βλάστησης και να εμποδίσει την διέλευση των μεταναστευτικών ειδών των εσωτερικών υδάτων.
Για παράδειγμα, ένα φράγμα μπορεί να εμποδίσει τη φυσική μεταναστευτική πορεία του χελιού (Anguilla anguilla), το οποίο απαντάται και στην Κεφαλονιά. Πρόκειται για το μοναδικό είδος στην Ευρώπη που μεταναστεύει από τα εσωτερικά ύδατα (ρεύματα, ποτάμια, λίμνες, έλη), όπου τρέφεται και αναπτύσσεται, προς τη θάλασσα, για να αναπαραχθεί στον ανοιχτό ωκεανό. Διαπιστώνουμε λοιπόν, πως μικρές αλλαγές σε οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων, μπορούν να οδηγήσουν σε μη αναστρέψιμες επιδράσεις σε είδη και τύπους οικοτόπων. Βέβαια δεν πρέπει να παραβλέψουμε και ανθρωπογενείς επιδράσεις που ευνόησαν ή/και αύξησαν την βιοποικιλότητα, όπως η δημιουργία των τεχνητών λιμνών στα Τζανάτα, που στην μία από αυτές βρίσκουν καταφύγιο είδη όπως: το νανοβουτηχτάρι, είδη ερωδιών μεταξύ αυτών και ο σπάνιος κρύπτοσικνιας, γλάροι, είδη αμφιβίων, ερπετών, πεταλούδων και οδοντόγναθων.
Η εισαγωγή ξενικών ειδών: Η εισαγωγή ξενικών ειδών σε ένα οικοσύστημα γλυκών νερών μπορεί να έχει μη αναστρέψιμες αρνητικές επιδράσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί δημιουργείται έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των ξενικών-εισαχθέντων ειδών και των ντόπιων ειδών για τροφή, νερό, χώρους αναπαραγωγής κλπ. Συχνά, αυτές οι διεισδύσεις των ξενικών ειδών είναι τυχαίες, άλλες φορές προκαλούνται από τις κλιματικές αλλάγες που έχουν συμβεί στο πλανήτη μας. Για παράδειγμα, η εισαγωγή του μπλε καβουριού (Callinectes sapidus) στον υγρότοπο Λιβαδίου Παλικής και στο Ιόνιο γενικότερα, αποτελεί εχθρό ενδημικών ειδών (τρώει καβούρια, όστρακα, μικρά ψάρια), και καταστρέφει τα δίχτυα των ψαράδων. Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι θεωρείται ένα από τα νοστιμότερα καρκινοειδή και έχουν παρατηρηθεί κάτοικοι να το αναζητούν την θερινή περίοδο στον υγροβιότοπο.
Η απόρριψη μπαζών & απορριμμάτων: Στο νησί της Κεφαλονιάς μία από τις σημαντικότερες απειλές για τα οικοσυστήματα των εσωτερικών υδάτων είναι η απόρριψη απορριμμάτων σε ρέματα και πλαγιές υγροβιοτόπων. Στην πλειοψηφία τους οι κάτοικοι και επισκέπτες της Κεφαλονιάς φέρονται με σεβασμό στο περιβάλλον, όμως μικρή μερίδα, ίσως λόγω άγνοιας, συχνά αξιοποιούν τους χειμάρρους και τους υγροτόπους με τρόπο που δεν πρέπει. Για παράδειγμα, τα μπάζα που έχουν απορριφθεί σε πλαγιά του υγροτόπου του Λιβαδίου βλάπτουν τη βιοποικιλότητα του οικοσυστήματος και το υποβαθμίζουν αισθητικά. Βεβαία, αξιέπαινες και πολυάριθμες είναι οι προσπάθειες καθαρισμού υγροτόπων, ακτών και λιμνοθαλασσών που πραγματοποιούνται στην Κεφαλονιά από τις συνεργασίες φορέων, που προστατεύουν το περιβάλλον και τοπικών/σχολικών δομών όπως, ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου, το Γραφείο Σχολικών Δραστηριοτήτων, τα ιχθυοτροφεία Κεφαλονιάς, ο Δήμος Κεφαλονιάς στα πλαίσια ιδίων δράσεων ή εκστρατειών εθελοντισμού όπως π.χ. η “Let’s do it Greece”, που διενεργούνται κάθε χρόνο (Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου, 2015).
Βέβαια, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και τις φυσικές απειλές για τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών, όπως η διάβρωση, οι πυρκαγιές, οι πλημμύρες και η ξηρασία, τις περισσότερες φορές, όμως, δεν είναι δυνατό αυτές να τεθούν υπό έλεγχο.
Η εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας με το Π.Δ. 229/19.06.2012 με το οποίο εγκρίνεται ο Κατάλογος Μικρών Νησιωτικών Υγροτόπων και θεσπίζονται όροι και περιορισμοί για την προστασία και ανάδειξη αυτών ή σχετικών ευρωπαϊκών οδηγιών, όπως π.χ. της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων ή αλλιώς Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά, καθώς και η εκπόνηση Σχέδιων Προστασίας και Διαχείρισης των υγροτόπων και εσωτερικών υδάτων της Κεφαλονιάς, θα είναι αποτελεσματικά μόνο εάν διεξαχθεί η κατάλληλη επιστημονική έρευνα στις τοποθεσίες αυτές και αναδειχθεί η σημαντικότητά τους. Σημαντικό ρόλο σε αυτό παίζουν επιστημονικοί φορείς, όπως ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου, που ανελλιπώς από το 2013, διεξάγει έρευνες καταγραφής της ορνιθοπανίδας στον υγρότοπο Λιβαδίου, αρχές Ιανουαρίου, στα πλαίσια των Μεσοχειμωνιάτικων Καταμετρήσων Υδρόβιων Πουλιών, υπό την αιγίδα της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. Πρόκειται για το μακροβιότερο και παγκοσμίου εμβέλειας πρόγραμμα παρακολούθησης της βιοποικιλότητας στον κόσμο. Καταγράφονται κυρίως υδρόβια και παρυδάτια είδη πουλιών που διαχειμάζουν στους υγροτόπους, αλλά και άλλα είδη που έχουν σχέση με αυτούς αν και ανήκουν σε τελείως διαφορετικές οικογένειες, όπως αρπακτικά και θαλασσοπούλια. Παρόμοιες επιστημονικές μελέτες διεξάγονται και από ακαδημαικούς φορείς όπως το Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Περιβάλλοντος στους υγροτόπους και τις νησίδες της Ζακύνθου. Στις καταγραφές συμβάλουν και ομάδες ευαισθητοποιημένων πολιτών, όπως η διαδικτυακή ομάδα της Βιοποικιλότητας της Κεφαλονιάς (https://www.facebook.com/groups/kefaloniabiodiversity/).
Η συμβολή της επιστήμης των πολιτών είναι σημαντική για την μελέτη της βιοποικιλότητας και δίνει πολύτιμα στοιχεία για είδη και βιοτόπους σε επιστήμονες, ώστε μετά από επεξεργασία να βγάλουν χρήσιμα συμπεράσματα. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η επιβεβαίωση δύο ειδών χελώνας γλυκών νερών που καταγράφηκαν στον Υγρότοπο Λιβαδίου: της γραμμωτής νεροχελώνας και της στικτής νεροχελώνας από μέλη της ανωτέρω ομάδας. Η γραμμωτή νεροχελώνα, (Mauremys rivulata) είναι ένας είδος χελώνας του γλυκού νερού της οικογένειας Geoemydidae, το οποίο μαζί με την στικτή νεροχελώνα (Emys orbicularis), η οποία είναι σπανιότερη, αποτελούν τα μοναδικά αυτόχθονα είδη χελωνών γλυκού νερού στη Κεφαλονιά.
Συμπερασματικά, η έλλειψη πληροφόρησης όσον αφορά την σημαντικότητά τους έχει επιφέρει κατά το παρελθόν την καταστροφή μεγάλου αριθμού υγρότοπων παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορούν να ωφεληθούν από αυτούς και παρά τις πολυάριθμες οδηγίες και τα σχέδια διαχείρισης. Στην περιοχή της Μεσογείου, ειδικά στην Ελλάδα, τα οικοσυστήματα γλυκού νερού είναι σημαντικές περιοχές για την βιοποικιλότητα αφού φιλοξενούν τη δική ξεχωριστή χλωρίδα, πανίδα και ορνιθοπανίδα (Αρχιπέλαγος, 2019). Είναι επιτακτική η ανάγκη μελέτης και προστασία τους, διότι τα περισσότερα οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων στα ελληνικά νησιά και την Κεφαλονιά βρίσκονται υπό υποβάθμιση, ενώ η καταστροφή των βιοτόπων τους οδηγεί σπάνια είδη στην εξαφάνιση.
Βιβλιογραφία.
Αρχιπέλαγος, Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας. 2019. Οικοσυστήματα Εσωτερικών Υδάτων. Προσπελάστηκε στις 10.08.2019 από την ηλ. Διεύθυνση: http://archipelago.gr/ti-kanoume/chersea-prostasia/ikosistimata-esoterikon-idaton/
Ευθυμιάτου-Κατσούνη Ν., 2012. Οι ανθρώπινες επιδράσεις στην εξελικτική πορεία της χλωρίδας και της βλάστησης της Κεφαλληνίας από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα: Μελέτη για εφαρμογή στην περιβαλλοντική εκπαίδευση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, σελ.417.
Ξανθάκης Μ., Λυσιτσα Γ., Μινέτος Π. 2015 Η σημασία του υγροτόπου του Λιβαδιού για την διατήρηση των υδρόβιων και παρυδάτιων ειδών ορνιθοπανιδας της Κεφαλονιάς. Στα Πρακτικά του 17ου Πανελληνίου Δασολογικού Συνεδρίου, Αργοστόλι Κεφαλονιάς, 4-7 Οκτωβρίου.
Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Αίνου. (2015). Το Όρος της Κεφαλονιάς, Ιστορία, Φυσιογεωγραφία, Βιοποικιλότητα. (Δ. Φοίτος, Γ. Καμάρη, Ν. Κατσούνη, & Γ. Μήτσαινας, Επιμ.) Κεφαλονιά: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες.
Το ανωτέρω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ‘‘Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος’’ Περίοδος Β΄, τεύχος 32, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2019
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Αλλαγής και από το αρχείο του Χρήστου Μαρούλη, Φωτογράφου Άγριας Ζωής τον οποίο ευχαριστούμε θερμά.