Η Κεφαλονιά κατοικείται από την παλαιολιθική εποχή. Σύμφωνα με ευρήματα οι πρώτοι γνωστοί κάτοικοι του νησιού ήταν οι Λέλεγες, οι οποίοι εισήγαγαν τη λατρεία του θεού Ποσειδώνα.
Η ονομασία του νησιού πιθανά προέρχεται από τον πρώτο της βασιλιά και μυθικό ήρωα Κέφαλο, γενάρχη των Κεφαλιδών στην Αττική. Το νησί, του δόθηκε ως δώρο από τους Μυκηναίους, όταν με αρχηγό τον Αμφιτρύωνα (πατέρα του μυθικού ήρωα Ηρακλή) νίκησαν με τη βοήθεια του Κέφαλου και του Έλειου (γιου του Περσέα), τον πόλεμο ενάντια στους Τάφιους και Τηλεβόες που κατοικούσαν έως τότε το νησί. Για την καταγωγή του μυθικού ήρωα, υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές όπως ότι ήταν γιος είτε του βασιλιά της Φωκίδας Δηίωνος, είτε του Ερμή και της ιέριας της θεάς Αθηνάς Έρσης (το όνομα της ιέρειας ετυμολογικά σημαίνει δροσιά, την οποία πιστευόταν ότι είχε δωρίσει η Σελήνη στους θνητούς), ή ακόμα, απόγονος του Ενδυμίωνα, γιου του Αιόλου και αγαπημένου της Σελήνης.
Πολύ γνωστός κατά την αρχαιότητα ήταν και ο μύθος της αρπαγής του Κέφαλου από την Ηώ (θεά της αυγής και αδερφή της Σελήνης και του Ήλιου), η οποία τον ερωτεύθηκε και προσπαθώντας να τον αποπλανήσει, τον έφερε στη Συρία όπου από την ένωσή τους γεννήθηκε ο Τιθωνός ή ο Φαέθων.
Μέχρι ενός χρονικού σημείου η Κεφαλονιά φαίνεται να διοικείται ως μία ενιαία μονάδα, ενώ αργότερα, κατά τους ιστορικούς χρόνους, ο Θουκυδίδης αναφέρεται στο νησί ως «Τετράπολις», πιθανά λόγω της ίδρυσης 4 αυτόνομων Πόλεων - Κρατών. Η ονομασία των αρχαίων αυτών Πόλεων (Πάλλη, Σάμη, Πρόννοι, Κράνη) εικάζεται ότι προήλθε από τους υιούς του Κέφαλου Παλέα, Σάμο, Πρόνησο και Κράνιο.
Σύμφωνα με τη μυθολογία ένας άλλος του γιος, ο Αρκείσιος, ήταν πατέρας του Λαέρτη και παππούς του ομηρικού Οδυσσέα. Μάλιστα η πρώτη γνωστή αναφορά στους Κεφαλλήνες γίνεται στην Ιλιάδα, όπου μνημονεύεται η συμμετοχή του στόλου τους στην εκστρατεία της Τροίας, υπό την αρχηγεία του Οδυσσέα.
Για τους Ομηρικούς "Κεφαλλήνες" (Δωριστί "Κεφαλλάνες"), επικρατεί και η άποψη ότι ήταν κάτοικοι ενός ευρύτερου Βασιλείου που περιλάμβανε εκτός από την Κεφαλονιά, την Ιθάκη, τη Ζάκυνθο, τη Λευκάδα κι ένα τμήμα της Ακαρνανίας. Στην Κεφαλονιά εγκαταστάθηκαν την Επoχή του Χαλκού και αποτελούσαν ένα Πελασγικό φύλο, το οποίο αρχικά κατοικούσε στην περιοχή της ορεινής Ακαρνανίας και κατόπιν για εμπορικούς λόγους μετακινήθηκε κι εγκαταστάθηκε σε νησιωτικές και παραθαλάσσιες περιοχές. Έτσι, ο ορεσίβιος αυτός λαός, θα μπορούσε να έχει ονομαστεί Κεφαλλήνες από τις κορυφές (συνώνυμο του κεφαλές στα αρχαία Ελληνικά) των Ακαρνανικών ορέων από τις οποίες προήλθε (Ευστάθιος Λιβιεράτος, 1916).
Το νησί της Κεφαλονιάς είναι ένας τόπος με έντονο ιστορικό ενδιαφέρον, περιλαμβάνοντας πολυάριθμα μνημεία και σημεία δραστηριότητας του ανθρώπινου πολιτισμού από την προϊστορική κιόλας περίοδο μέχρι και τη σύγχρονη ιστορία.
Από τα πιο χαρακτηριστικά σημεία αναφοράς της προϊστορικής Κεφαλονιάς ειναι η περιοχή γύρω από το Λατομείο στις Μηνιές (ενδείξεις εξόρυξης κι επί τόπου κατεργασίας πυριτόλιθου κατά την Παλαιολιθική- Μεσολιθική εποχή) και το σπήλαιο της Δράκαινας στο φαράγγι του Πόρου (στοιχεία συναθροίσεων τελετουργικού χαρακτήρα κατά τη Νεολιθική εποχή), μαρτυρώντας την ύπαρξη μιας οργανωμένης κι εξωστρεφούς ανθρώπινης κοινωνίας στο νησί.
Κατά την αρχαιότητα, η Κεφαλονιά εμφανίζει σπουδαία ανάπτυξη η οποία μαρτυρείται από την πληθώρα μνημείων σε όλη την έκταση του νησιού με πιο δημοφιλή το μυκηναϊκό τάφο των Τζανάτων, αλλά και τα αντίστοιχα νεκροταφεία των Μαζαρακάτων, της Λακκήθρας και της Κοντογεννάδας, τα τείχη της αρχαίας Κράνης, την ευρύτερη περιοχή της Σάμης με την αρχαία Ακρόπολη και τα τείχη της, όπως και πολλά ακόμα.
Τα περισσότερα από τα Μυκηναϊκά Νεκροταφεία εντοπίζονται γύρω από την πεδιάδα της Κρανιάς, στο νότιο τμήμα του νησιού. Όλες οι ταφικές δομές έχουν χτιστεί με προσανατολισμό νότια ή νοτιοδυτικά ώστε να δέχονται την ηλιακή θερμική ακτινοβολία περισσότερες ώρες την ημέρα. Επιπρόσθετα, το όρος Αίνος περιβάλει την πεδιάδα της Κρανιάς και λειτουργεί ως φυσικό φράγμα το οποίο την προστατεύει από τους κρύους βόρειους ανέμους. Οι ταφικές θέσεις είναι εύκολα προσβάσιμες αφού κατά το μεγαλύτερο ποσοστό βρίσκονται σε σημεία με χαμηλό υψόμετρο και ήπιο ανάγλυφο. Οι Μυκηναϊκοί οικισμοί, για τους οποίους δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες, πιθανά βρίσκονταν στους λόφους γύρω από την πεδιάδα.
Το Νεκροταφείο Μαζαρακάτων που βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου του κάστρου του Αγίου Γεωργίου χρησιμοποιούνταν κατά την ακμή της Μυκηναϊκής περιόδου στο νησί (14ος – 11ος αιώνας πΧ) κι αποτελεί το μεγαλύτερο Μυκηναϊκό Νεκροταφείο της Κεφαλονιάς. Περιλαμβάνει 16 θαλαμοειδείς τάφους και έναν ακόμα ο οποίος έγινε αντιληπτός μετά την κατάρρευσή του. Για την κατασκευή των θαλάμων χρησιμοποιήθηκε ασβεστίτης Πλειόκαινου, αφού στην περιοχή το κυρίαρχο πέτρωμα αποτελείται από ασβεστολιθικό ψαμμίτη. Οι θάλαμοι είναι λαξευμένοι παράλληλα μεταξύ τους αποτελώντας μία ταφική συστάδα. Αυτή η διάταξη απαντάται συχνά σε μυκηναϊκούς τάφους στην Κεφαλονιά, αντίθετα με στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Κατά την περίοδο αυτή, αλλά και κατά τους χρόνους που ακολούθησαν (από τη μυκηναϊκή έως και την κλασική εποχή), η οικονομία και η ανάπτυξη του νησιού βασίζονται στην αγροτική και ναυτιλιακή δραστηριότητα των κατοίκων του (που βασίστηκαν στους σημαντικούς φυσικούς πόρους του νησιού) , κάνοντας την Κεφαλονιά γνωστή για την ξυλεία, την αμπελουργία, την ελαιοκαλλιέργεια και φυσικά τη ναυτική της δύναμη.
Κατα τη Ρωμαϊκή περίοδο, το νησί της Κεφαλονιάς συνεχίζει να αποτελεί κέντρο ναυτικής δραστηριότητας με τα ρωμαϊκά μνημεία που παραμένουν να δίνουν στοιχεία για την καθημερινότητα των κατοίκων (Ρωμαϊκή έπαυλη Σκάλας και Αγίας Ευφημίας, Ρωμαϊκό Βαλανείο Σάμης, Ρωμαϊκό Βαλανείο, Μαυσωλείο και νεκροταφείο Φισκάρδου και κ.ά.).
Κατα τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδο, η Κεφαλονιά υπήρξε σημαντικότατο σημείο διεκδίκησης για την προάσπιση των συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων στο Ιόνιο και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, και για το λόγο αυτό δέχτηκε πολλές επιθέσεις κι έγινε στόχος πειρατικών επιδρομών, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα έντονες οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις καθ’ όλη τη διάρκεια της Ξενοκρατίας. Τα μνημεία της περιόδου αυτής που επιβιώνουν μέχρι σήμερα είναι πολυάριθμα και κυρίως οχυρωματικού (π.χ. κάστρο Αγίου Γεωργίου) και θρησκευτικού χαρακτήρα (Μονή Άτρου, Μονή Φανέντων, Μονή Καθαρών και πολλές άλλες).
Κατά τον 19ο αιώνα, η ιστορία της Κεφαλονιάς χαρακτηρίζεται από την παρουσία των Άγγλων οι οποίοι επένδυσαν στην κατασκευή έργων δημόσιας και ιδιωτικής εκμετάλλευσης στο νησί (Γέφυρα Ντε Μποσέ στη λιμνοθάλασσα του Κουτάβου, νερόμυλος Στίβενς στον Καραβόμυλο) και από την πολυπόθητη Ένωσή της με την Ελλάδα (1864). Καθ’ όλο αυτό το διάστημα, το νησί αστικοποιείται και οι κάτοικοι που δεν απασχολούνται στον πρωτογενή τομέα δραστηριοποιούνται στον τομέα του εμπορίου και της μεταποίησης προϊόντων.
Ο 20ος αιώνας αποτελεί περίοδο έντονων δυσκολιών για τους κατοίκους της Κεφαλονιάς, οι οποίοι δοκιμάζονται τόσο από τους δύο παγκόσμιους πολέμους (Μνημείο των Πεσόντων Ιταλών της Μεραρχίας Acqui στο Αργοστόλι) και τον Εμφύλιο όσο και από τους καταστροφικούς για το νησί σεισμούς του 1953 που είχαν σαν αποτέλεσμα την ισοπέδωση κι εγκατάλειψη ακόμα και ολόκληρων οικισμών (Παλιά Βλαχάτα, Διγαλέτο).
Όλα τα παραπάνω, είχαν σαν αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός πολύ ενδιαφέροντος και ποικιλόμορφου πολιτισμικού υποβάθρου στο νησί με έντονη επιρροή από πολλά διαφορετικά στοιχεία από καθεμιά από τις παραπάνω περιόδους. Τα πλέον χαρακτηριστικά ίσως παραδείγματα είναι η Κεφαλονίτικη διάλεκτος (με φανερά τα στοιχεία επίδρασης λατινογενών γλωσσών και ιδιωμάτων) και η σπουδαία μουσική παράδοση του νησιού (που περιλαμβάνει φιλαρμονικές ορχήστρες, καντάδες και παραδοσιακά τραγούδια).Η λαογραφία του νησιού είναι επίσης πολύ πλούσια περιλαμβάνοντας τους παραδοσιακούς χορούς της Κεφαλονιάς (Κεφαλονίτικος μπάλος, Διβαράτικος, Μέρμηγκας κ. ά.), τις παραδοσιακές φορεσιές αλλά και τις παραδοσιακές συνταγές (κεφαλονίτικο μπουργέτο και κρεατόπιτα). Ακόμα, πολλά είναι τα τοπικά έθιμα για κάθε μεγάλη γιορτή, υπάρχουν –ωστόσο- και παραδοσιακές πρακτικές- λιγότερο κοινές- που επιβιώνουν ακόμα, όπως τα κεντήματα από το παχύφυτο αθάνατος και η συλλογή αλατιού από θαλασσινό νερό. Τέλος, πολύ γνωστά είναι και τα προϊόντα που παράγονται στο νησί, όπως η ρομπόλα (ποικιλία λευκού κρασιού Ονομασίας Προέλευσης Ανωτέρας Ποιότητας (Ο.Π.Α.Π)) και οι μάντολες (ζαχαρωτό γλύκισμα με αμύγδαλα).
Η Κεφαλονιά όμως είναι ένα νησί σύγχρονο, με έντονο το στοιχείο του τουρισμού (παραθεριστικού, θρησκευτικού, αγροτουριστικού) και γι’ αυτό οι πολιτιστικές της δραστηριότητες σήμερα περιλαμβάνουν παραδοσιακά πανηγύρια όπου ο επισκέπτης μπορεί να ακούσει τις μοναδικές μουσικές του νησιού αλλά κι εκδηλώσεις πιο εναλλακτικού χαρακτήρα (καλλιτεχνικό φεστιβάλ Saristra, SeaNema Open Air Film Festival by the Sea).
Η Κεφαλονιά πριν τους σεισμούς του 1953
Η περιοχή του Γεωπάρκου χαρακτηρίζεται από υψηλή σεισμικότητα και θεωρείται μία από τις περισσότερο σεισμογενείς περιοχές στην Ευρώπη. Το καλοκαίρι του 1953 (9 - 12 Αυγούστου) η σεισμική ακολουθία τριών σεισμών αυξανόμενης έντασης προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στην Κεφαλονιά, την Ιθάκη και τη Ζάκυνθο με 455 νεκρούς, 2.412 τραυματίες και 21 αγνοούμενους. Στις 12 Αυγούστου έγινε ο καταστροφικότερος από τους σεισμούς έντασης 7,2 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ με επίκεντρο ΝΑ της Κεφαλονιάς, της οποίας προκάλεσε την ανύψωση κατά 60 εκατοστά. Οι Κεφαλονίτες είδαν τον τόπο τους να αφανίζεται, ενώ πολλοί εγκατέλειψαν το νησί επειδή κυριαρχούσαν φήμες ότι θα βουλιάξει. Η ισοπέδωση των οικισμών - πιθανά λόγω των ρηχών θεμελίων των κτιρίων - αποτέλεσε ορόσημο για τη σύγχρονη ιστορία, την παράδοση και την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού κι η μέτρηση του χρόνου άλλαξε σε προσεισμική και μετασεισμική εποχή. Η συγκέντρωση κι η έκδοση άρθρων εφημερίδων και φωτογραφικού υλικού εκείνης της περιόδου, καθώς κι η δημιουργία σχετικών εκθέσεων και ντοκιμαντέρ επιχειρεί από τότε να διασώσει τα σημάδια αυτού του πολιτισμού που αιφνιδίως χάθηκε.
Το Αργοστόλι ισοπεδώθηκε ολοσχερώς. Η πόλη χάθηκε κι απέμειναν ερείπια από τα κτίρια και τους δρόμους που μαρτυρούσαν την ιστορία της. Έως τα μέσα του 18ου αιώνα αποτελούσε έναν μικρό οικισμό με λιμενικές εγκαταστάσεις (αποθήκες και προβλήτες) (Εικ. 4). Κατόπιν, όταν καθορίστηκε ως η πρωτεύουσα του νησιού με διάταγμα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας (1757), άρχισε να διαμορφώνεται σε αστικό κέντρο.
Η επίδραση της ιταλικής αρχιτεκτονικής και του βενετικού μπαρόκ ήταν εμφανής κυρίως σε πολλές εκκλησίες (Εικ. 5), αλλά και σε αρχοντικά όπως του κόντε Αννίνου ή του κόντε Μεταξά (Εικ. 6, 7) που πιθανολογείται ότι κτίστηκαν προγενέστερα του 1757.
Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας κι ως την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα (1815-1864), αρχικά ο διοικητής του βρετανικού στρατού και μηχανικός Ch.Ph. deBosset και κατόπιν ο τοποτηρητής στρατηγός Ch.J. Νapier κι ο Ιρλανδός τεχνικός του σύμβουλος και μηχανικός J.Pitt Kennedy ανέλαβαν τον πολεοδομικό σχεδιασμό του Αργοστολίου και την κατασκευή τεχνικών έργων. Έτσι δημιουργήθηκαν η γέφυρα του Δραπάνου, η οποία αρχικά ήταν ξύλινη και κατόπιν καταστευάστηκε από ασβεστόλιθο Πλειόκαινου προερχόμενο από τον λόφο του Μέτελα (Εικ. 8, 9),
οι οδοί της παραλίας (Εικ. 10) και του Λιθόστρωτου (Εικ. 11) που αποτέλεσαν τους κύριους άξονες ανάπτυξης της πόλης, η πλατεία του Μέτελα (Maitland), τα Δικαστήρια (Εικ. 12, 13), ο Φάρος των Αγίων Θεοδώρων (Φανάρι) (Εικ. 14), κτλ.
Στο νεόδμητο Αργοστόλι για την ανέγερση μονώροφων ή διώροφων κτιρίων σχήματος ορθογωνίου ή Γ, ήταν αναγκαίο να ακολουθούνται οι συνθήκες υγιεινής και καλαισθησίας της εξωτερικής όψης, ώστε να μην επηρεάζεται η αρχιτεκτονική αισθητική του αναπτυσσόμενου οικισμού. Κάποια από τα νεόδμητα κτίρια ήταν ιδιαίτερα ογκώδη κι αποτελούσαν είτε αστικά μέγαρα (π.χ. η 22 δωματίων οικία Καμήλου-Βεργωτή όπου στεγάστηκε από το 1945 ως το 1950 το Εθνικό Μορφωτικό Κέντρο, η 33 δωματίων οικία Γκεντιλίνη-Κοσμετάτου, κτλ.) (Εικ. 15, 16), είτε χώρο εγκατάστασης βρετανών στρατιωτών ή λαϊκές κατοικίες ανάλογης δομής με αυτές που απαντώνται στη Βενετία.
Τα κτίσματα κατασκευάστηκαν σε λιτό ύφος νεοκλασιστικής αρχιτεκτονικής που ακολουθούσε το κερκυραϊκό πρότυπο. Σε μερικά κτίρια το πορτόνι ήταν τοποθετημένο κεντρικά, κάτω από το μπαλκόνι, οι διαστάσεις του ήταν μεγαλύτερες από τυχόν άλλες εξωτερικές πόρτες και χαρακτηριζόταν από τοξωτό ημικυκλικό ανώφλι περίτεχνης διακόσμησης (Εικ. 17, 18).
Συχνή ήταν και η τοποθέτηση 2 διαφορετικών κύριων θυρών εισόδου είτε κεντρικά είτε στις άκρες του κτιρίου, οι οποίες υποδεικνύουν την πιθανή εσωτερική κατασκευή αυτοτελών κατοικιών.
Εξωτερικά τα αρχοντικά ήταν διακοσμημένα με αγκωνάρια από πυρόλιθο Μεταξάτων ή ασβεστόλιθο προερχόμενο από το λόφο της Φάλαρης, τα οποία κατόπιν αντικατέστησαν ανοιχτόχρωμες παραστάδες. Οι προσόψεις ήταν χρώματος ανοιχτού κίτρινου/γκρι, rosso antico, ή «ροζαγγέλικα» και τα εξώφυλλα πράσινα, καφέ ή ανοιχτό γκρι. Τοξωτά πορτόνια οδηγούσαν στην αυλή ή σε πλευρικά κλιμακοστάσια όπως στο αρχοντικό της οικίας Γερμενή (Εικ. 18), στο οποίο στεγάστηκε η Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλονιάς (Εικ. 19).
Σε σχέδια του Kennedy βασίστηκε και η διαμόρφωση της ανοιχτής προς την προκυμαία πλατείας Ληξουρίου που αποτελούσε τον σημαντικότερο αστικό οικισμό του νησιού ως τα τέλη του 18ου αιώνα, γύρω από την οποία κτίστηκαν το Δημαρχείο και το Δικαστήριο. Στην πίσω πλευρά της πλατείας βρίσκονταν η Αγορά με την κρήνη και ο Ι.Ν. του Παντοκράτορα.