Η επίσκεψη σε ένα τόπο με στόχο την παρατήρηση και αναγνώριση πουλιών στο φυσικό τους περιβάλλον ονομάζεται παρατήρηση πουλιών ή Ορνιθοτουρισμός. Μια από τις πλέον ανερχόμενες πλευρές των εναλλακτικών μορφών τουρισμού παγκοσμίως. Μία ενασχόληση, που συγκεντρώνει όλο και περισσότερους λάτρεις των πουλιών, “birdwatchers” στα Αγγλικά, δηλαδή “συλλέκτες παρατηρήσεων πουλιών” ή γενικώς φυσιολάτρες, που χαίρονται την παρατήρηση πουλιών, ως αναπόσπαστο στοιχείο της βιωματικής τους προσέγγισης με τη φύση. Όπως όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, έτσι και ο ορνιθοτουρισμός, έχει τις επιπτώσεις του στη φύση και στη βιοποικιλότητα (ΕΟΕ, 2009).
Κάποια από τα πλεονεκτήματα του τουρισμού στην Φύση είναι η ευαισθητοποίηση σε ζητήματα προστασίας, τα έσοδα από επισκέπτες που προκύπτουν από την επίσκεψη των τουριστών, ώστε να παρατηρήσουν σπάνια είδη ορνιθοπανίδας ή να δουν μοναδικά τοπία, τα έσοδα για προστασία και διαχείριση (π.χ. εισιτήρια σε πάρκα) ή έμμεσα, μέσω των επαγγελματικών δραστηριοτήτων που αφορούν τον οικοτουρισμό και φυσικά η ωφέλεια του τοπικού πληθυσμού.
Από τα μειονεκτήματα θα πρέπει να αναφέρουμε την υποβάθμιση των βιοτόπων κυρίως λόγω της επέκτασης τουριστικών εγκαταστάσεων, η όχληση από την άφιξη τουριστών, ο ανταγωνισμός τουριστικών υποδομών για φυσικούς πόρους (κυρίως νερό), ο θόρυβος και η καταστροφή ενδιαιτημάτων από τον εξοπλισμό (φώτα, οχήματα, σκάφη κ.λπ.) ή τη συμπεριφορά τουριστών (σκουπίδια, κοπή λουλουδιών, ομπρέλες κ.λπ.) και η εξάντληση τοπικών φυσικών πόρων (π.χ. βότανα, ψάρια, μανιτάρια) που ταχέως οδηγούν σε μαζική συγκομιδή και εξαφάνιση άγριων ειδών.
Συνήθως, όμως, οι αρνητικές επιπτώσεις του ορνιθοτουρισμού είναι ήπιες, αναστρέψιμες και σε μεγάλο βαθμό μπορούν να αποφευχθούν, αν σχεδιάσουμε τα απαραίτητα μέτρα και εφαρμόσουμε ορθές πρακτικές και συμπεριφορές. Επιπλέον, ως δραστηριότητα οικοτουριστική, που κυρίως προσφέρει οικονομική και κοινωνική ωφέλεια στην τοπική κοινωνία, είναι ένα ξεχωριστό δραστικό μέσο ευαισθητοποίησης του τοπικού πληθυσμού και των επισκεπτών, με σκοπό την προστασία περιοχών και ειδών της ορνιθοπανίδας (ΕΟΕ, 2009).
Η Κεφαλονιά θα μπορούσε να αποτελέσει τόπο κατάλληλο για ορνιθοτουρισμό. Σε αυτό το συμπέρασμα συμβάλουν τα 237 διαφορετικά είδη και υποείδη πτηνών (Vittery et al, 1996) που έχουν παρατηρηθεί μέχρι στιγμής, η ποικιλομορφία των βιοτόπων της, αλλά κυρίως το γεγονός ότι αποτελεί σημαντικό μεταναστευτικό κόμβο. Από τα τέλη Φεβρουαρίου μέχρι τις αρχές Μαΐου και από Αύγουστο μέχρι Οκτώβριο, η Κεφαλονιά θα μπορούσε να αποτελέσει έναν από τους σημαντικότερους προορισμούς στη Ελλάδα για παρατήρηση πουλιών. Από τα μεταναστευτικά στρουθιόμορφα είδη ξεχωρίζουν το φρυγανοτσίχλονο (Emberiza caesia - Εικ.1), το οποίο, μαζί με το σταχτοπετρόκλη (Oenanthe oenanthe), την ασπροκωλίνα (Oenanthe hispanica) και το μελισσοφάγο (Merops apiaster - Εικ.2), απαντώνται σε ικανοποιητικούς αριθμούς κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Άλλα ενδιαφέροντα δασικά είδη που απαντούν στον Εθνικό Δρυμό Αίνου είναι o κοκκινοτσιροβάκος (Sylvia cantillans), ο βασιλίσκος (Regulus regulus), ο πυροβασιλίσκος (Regulus ignicapilla), η ελατοπαπαδίτσα (Parus ater), ο γκιώνης (Otus scops), η κίσσα (Garrulus glandarius), o καμποδενδροβάτης (Certhia brachydactyla) κ.α. Κάποτε το ελατοδάσος του Αίνου κοσμούσε με την παρουσία της και η μαυροτσικλιτάρα (Dryocopus martius), ο μεγαλύτερος δρυοκολάπτης της Ελλάδας, αλλά δυστυχώς η τελευταία επιβεβαιωμένη φορά εμφάνισης της είναι το 1993. Λυπηρή επίσης είναι η κατάσταση του γύπα (Gyps fulvus), ο οποίος μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ήταν ένα από τα πιο κοινά πτηνά της Κεφαλονιάς. Δυστυχώς, οι αλλαγές στην κτηνοτροφία, αλλά και τα δηλητηριασμένα δολώματα τον έχουν φέρει στο χείλος της εξαφάνισης.
Κάπου 60 επιπλέον είδη αναπαράγονται είτε συστηματικά είτε περιστασιακά. Από τα τακτικά αναπαραγόμενα είδη θα πρέπει να αναφερθούν τα εξής: ο καλαμοκανάς (Himantopus himantopus), η γαλαζοπαπαδίτσα (Cyanistes caeruleus), η οποία φωλιάζει σε ικανοποιητικούς αριθμούς και σε ποικιλία βιοτόπων, ο καλόγερος (Parus major) o οποίος εξαπλώνεται – φαίνεται, μάλιστα, ότι μέρος του πληθυσμού του είναι μόνιμο, ο κοκκινοκεφαλάς (Lanius senator), ο κατσουλιέρης (Galerida cristata) και ο αμπελουργός (Emberiza melanocephala) κ.α.
Κατά τις δύο μεταναστευτικές περιόδους, η Κεφαλονιά είναι εξαιρετικό μέρος για παρατήρηση πτηνών και θα μπορούσε δυνητικά να προσελκύσει σημαντικό αριθμό ορνιθοπαρατηρητών. Την άνοιξη, κατά την οποία η μετανάστευση θεωρείται πλουσιότερη σε αριθμό ειδών, πολλά είδη στρουθιόμορφων (συλβιίδες, οινάνθες, αετομάχοι, κορυδαλλοί, κ.ά.), αλλά και μη στρουθιόμορφα πουλιά όπως, ερωδιοί, χαλκόκοτες, αρπακτικά, πολλά χαραδριόμορφα, μελισσοφάγοι, τσαλαπετεινοί (πετεινάρια), τρυγόνες, φάσες, συκοφάγοι (συκολόια) και αρκετά άλλα, κατακλύζουν τη νήσο. Αυτό που την κάνει ιδιαίτερα ελκυστική στους ορνιθοπαρατηρητές, όμως, είναι κάποια ασυνήθιστα είδη, άλλα τακτικοί και άλλα περιστασιακοί επισκέπτες.
Ανάμεσα στους τακτικούς ή σχεδόν τακτικούς αναφέρονται ενδεικτικά το σφυριχτάρι (Anas penelope), το κιρκίρι (Anas crecca), η ψαλίδα (Anas acuta), η σαρσέλα (Αnas querquedula), το σαΐνι (Accipiter brevipes), ο ψαραετός (Pandion haliaetus), ο μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), ο αετόμαχος (Lanius collurio), ο βούνοφυλλοσκόπος (Phylloscopus bonelli), η κιτρινοστριτσίδα (Ηippolais icterina), ο τσαλαπετεινός (Upupa epops - Εικ. 4) κ.α. Στους περιστασιακούς ή τυχαίους θα πρέπει να αναφερθούν: ο νυκτοκόρακας (Nycticorax nycticorax), ο πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea), ο κρύπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides), το γκισάρι (Αythya fuligula), o τσίφτης (Milvus migrans), ο χειμωνόκιρκος (Circus cyaneus), ο λιβαδόκιρκος (Circus pygargus), ο γερανός (Grus grus), το αργυροπούλι (Pluvialis squatarola – Εικ. 3) και το γελογλάρονο (Gelochelidon nilotica) (Ξανθάκης κ.α., 2015).
Η φθινοπωρινή μετανάστευση, αν και σαφώς πλουσιότερη σε αριθμούς πουλιών, μειονεκτεί κάπως σε ποικιλία ειδών. Εξαίρεση αποτελούν τα αρπακτικά. Μεγάλοι αριθμοί από σφηκιάρηδες, κίρκους, τσίφτηδες, μαυροκιρκινέζια και αρκετά άλλα, χρησιμοποιούν την Κεφαλονιά σαν ενδιάμεσο σταθμό στο μακρύ ταξίδι τους. Άλλα ενδιαφέροντα είδη, πιο κοινά αυτή την περίοδο, είναι η μπεκάτσα (Scolopax rusticola), το ορτύκι (Coturnix coturnix) και το αηδόνι του χειμώνα ή τσιπουρογιάννης (Erithacus rubecula). Από τα πλέον εντυπωσιακά, όμως γεγονότα, είναι η άφιξη των ερωδιών και άλλων υδρόβιων και παρυδάτιων πτηνών στο υγρότοπο Λιβαδίου και στην Λιμνοθάλασσα του Κουτάβου. Αυτό το ετήσιο φαινόμενο λαμβάνει χώρα από τα τέλη Αυγούστου και κορυφώνεται κατά τις μεσοχειμωνιάτικες καταμετρήσεις τον Ιανουάριο.
Κατά τους χειμερινούς μήνες υπάρχουν αρκετά είδη που ξεχειμωνιάζουν στη νήσο (Εικ. 5). Οι υγροβιότοποι φιλοξενούν ικανοποιητικούς αριθμούς υδρόβιων & παρυδάτιων πτηνών. Εντυπωσιακό είναι το θέαμα των φοινικόπτερων (Phoenicopterus roseus) στην περιοχή του Λιβαδίου. Γενικά τη χειμερινή περίοδο δεν υπάρχουν αρκετά είδη που θα κέντριζαν το ενδιαφέρον ενός επισκέπτη ορνιθοπαρατηρητή στην νήσο. Κάποιες από τις εξαιρέσεις είναι η ορεινή πέρδικα (Alectoris graeca), η αλκυόνη (Alcedo atthis) και ο στραβολαίμης (Jynx torquilla), που ανήκει στην οικογένεια των Δρυοκολαπτών.
Οι πιο σημαντικοί βιότοποι της νήσου για ορνιθοπαρατήρηση είναι ο βιότοπος του Λιβαδίου Παλικής που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τον ομώνυμο υδροβιότοπο, αλλά και εκτάσεις που καλλιεργούνται παραδοσιακά και εκτρέφονται βοοειδή. Η Λιμνοθάλασσα του Κουτάβου είναι επίσης ένας πολύ αξιόλογος βιότοπος, ιδίως κατά τους χειμερινούς μήνες. Ο Εθνικός Δρυμός Αίνου, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον αφού αρκετά δασικά είδη αναπαράγονται εκεί (Εικ. 6). Τα τελευταία χρόνια για παράδειγμα, καταγράφεται τακτικά στον Εθνικό Δρυμό Αίνου, ο χρυσαετός (Aquila chrysaetos), που αποτελεί δείκτη του υγιούς περιβάλλοντος της νήσου. Η περιοχή του ακρωτηρίου Μούντας είναι, χωρίς αμφιβολία, το καλύτερο μέρος για παρατήρηση, ιδίως κατά την ανοιξιάτικη μετανάστευση. Οι περιοχές της Παλικής (Εικ. 7), της Ερίσσου και του Φισκάρδου είναι επίσης πολύ παραγωγικές περιοχές κατά την πιο πάνω περίοδο. Τέλος, το μωσαϊκό από γεωργικές εκτάσεις και φυσική βλάστηση που απαντάται στην Κεφαλονιά αποτελεί σημαντικό ενδιαίτημα για τα είδη της πτηνοπανίδας.
Στη Μεγάλη Βρετανία δραστηριοποιούνται σήμερα περισσότερα από 65 ταξιδιωτικά γραφεία όπως το Limosa, το birdfinders, το Naturetrek, το Spatia Wildlife και άλλα, που είναι ειδικευμένα στον ορνιθοτουρισμό, και διοργανώνουν κατ’ ελάχιστο 12.000 εκδρομές κάθε χρόνο (Ε.Ο.Ε., 2009). Λαμβάνοντας υπόψη, τα στατιστικά δεδομένα, η Ελλάδα είναι ο πέμπτος προορισμός για τους ορνιθοπαρατηρητές των συγκεκριμένων γραφείων οικοτουρισμού. Επίσης υπάρχουν και πολλά ορνιθολογικά περιοδικά, στα οποία, η Κεφαλονιά ως προορισμός ορνιθοπαρατήρησης θα μπορούσε να διαφημιστεί.
Η Ελλάδα διαθέτει τον τρίτο πιο δημοφιλή τόπο ορνιθοτουρισμού των τουριστικών βρετανικών γραφείων, τη Λέσβο, όπου κάθε άνοιξη εμφανίζει έσοδα της τάξης των 4-5 εκατομμυρίων € (Ε.Ο.Ε., 2009) από τους ορνιθοπαρατηρητές, που έρχονται ομαδικά με πτήσεις charter για να δουν και να φωτογραφήσουν τον τουρκοτσοπανάκο, το σμυρνοτσίχλονο και τα άλλα σπάνια και προστατευόμενα είδη του νησιού. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι εκτός από τους Βρετανούς, μέσα στις πρώτες σημαντικότερες αγορές ορνιθοτουρισμού στον κόσμο περιλαμβάνονται ακόμη η Ολλανδία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και οι σκανδιναβικές χώρες. Όλες αυτές οι χώρες απαρτίζουν και σήμερα τον πρωταρχικό όγκο των επισκεπτών που υποδέχεται η χώρα μας, στο πλαίσιο του μαζικού τουρισμού. Επομένως, πρόκειται για αγορές γνώριμες στους Κεφαλλονίτες επιχειρηματίες του τουρισμού, που σχετικά εύκολα θα μπορούσαν να τις προσεγγιστούν και για ορνιθοτουρισμό μεταξύ άλλων. Τα οφέλη σε σχέση με παράταση της τουριστικής περιόδου, εξόφθαλμα. Φτάνει ότι γίνει να γίνει με περίσκεψη, πρόγραμμα και σωστές προδιαγραφές.
H προσπάθεια προώθησης του οικολογικού τουρισμού και της ορνιθοπαρατήρησης σε προστατευόμενες περιοχές της Μεσογείου αποτέλεσε σκοπό πολλών ερευνητικών προγραμμάτων όπως π.χ. του προγράμματος Mediteraves. Με αυτή την έρευνα, ορνιθολογικές οργανώσεις χωρών της Μεσογείου προσπάθησαν να δείξουν σε κατοίκους αυτών των περιοχών, πρακτικές αύξησης του εισοδήματός τους από τέτοιου είδους τουρίστες, οι οποίοι επιθυμούν να δουν τις περιοχές, στην όσο το δυνατόν φυσικότερη κατάστασή τους και να απολαύσουν την τοπική χλωρίδα και πανίδα στους φυσικούς οικοτόπους της.
Από την άλλη, υπάρχουν εκθέσεις, όπως η Birdfair, που αποτελεί την πολυπληθέστερη και σπουδαία έκθεση ορνιθοτουρισμού στον κόσμο, η οποία διοργανώνεται ετήσια και σε αυτήν παίρνουν μέρος περισσότεροι από 350 εκθέτες, από σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο, προερχόμενοι από ποικίλους τομείς που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ορνιθοπαρατήρηση, καθώς και με την προστασία της ορνιθοπανίδας. Ειδικότερα, συμμετέχουν εξειδικευμένα γραφεία τουρισμού, εταιρίες οπτικών και φωτογραφικών ειδών, εκδοτικοί οίκοι, ζωγράφοι, εταιρίες πώλησης ρουχισμού, κυβερνητικοί οργανισμοί, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις κλπ. Έκθεση στην οποία φορείς της Κεφαλονιάς θα μπορούσαν, να συμμετάσχουν.
Πολλά βέβαια πρέπει να γίνουν ακόμη, έτσι ώστε η Κεφαλονιά να αποκτήσει την ορνιθολογική σημασία που της αρμόζει. Οφείλουμε όλοι μας να αντιληφθούμε ότι εκτός από της όμορφες παραλίες και τα αρχαία μνημεία θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας και στο φυσικό περιβάλλον. Οφείλουμε λοιπόν να το σεβαστούμε, να το αξιοποιήσουμε με δράσεις εναλλακτικού και θεματικού τουρισμού και να το προστατεύσουμε για τις επόμενες γενιές.
Βιβλιογραφία
Vittery, A., Bauchinger, U., Giese, K., Kallhardt, F., Meimberg, H., Mommertz, S., Lang, A., Klarenberg, A., Panou, A., 1996. Recent observations on the avifauna of Kefalonia (Ionian Islands, Greece). 7th International Congress on the Zoogeography and Ecology of Greece and Adjacent Regions, Athens, 1-5 April 1996 (poster).
Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. 2009. Οιωνός, Τεύχος 37.
Ξανθάκης Μ., Λυσιτσα Γ., Μινέτος Π. 2015 Η σημασία του υγροτόπου του Λιβαδιού για την διατήρηση των υδρόβιων και παρυδάτιων ειδών ορνιθοπανιδας της Κεφαλονιάς. Στα Πρακτικά του 17ου Πανελληνίου Δασολογικού Συνεδρίου, Αργοστόλι Κεφαλονιάς, 4-7 Οκτωβρίου.
Το ανωτέρω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ‘‘Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος’’ Περίοδος Β΄, τεύχος 24, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Αλλαγής και από το αρχείο του Χρήστου Μαρούλη, Φωτογράφου Άγριας Ζωής τον οποίο ευχαριστούμε θερμά.