H ποικιλότητα των ερπετών και των αμφιβίων της Ελλάδας είναι ιδιαίτερα σημαντική και οφείλεται κυρίως στην γεωγραφική της θέση (σταυροδρόμι τριών ηπείρων), στις κλιματικές της συνθήκες, αλλά και στο εντυπωσιακό αριθμό των νησιών της. Στην Ελλάδα απαντά σχεδόν το 50% των ερπετών και το 29% των αμφιβίων που εντοπίζονται στην Ευρώπη. Η ερπετοπανίδα της, σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, αριθμεί 64 είδη ερπετών και 23 είδη αμφιβίων. Είναι η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα σε είδη ερπετών. 9 είδη ερπετών και 3 είδη αμφιβίων είναι ενδημικά της χώρας μας (Παφίλης & Βαλάκος, 2012).
Τα ερπετά και τα αμφίβια στην Κεφαλονιά απαντώνται σε ποικίλα οικοσυστήματα, από τις λιμνοθάλασσες και τις λίμνες, τους κάθε λογής υγροτόπους, τις πεδινές, ημιορεινές περιοχές μέχρι και τις υψηλότερες βουνοκορφές του Αίνου.
Τα αμφίβια, όπως υποδηλώνουν οι λέξεις αμφί και βίος, είναι ικανά να ζήσουν και στην ξηρά και στο νερό. Στην ενήλική τους ζωή δεν φέρουν βράγχια (εκτός από τα νεοτεινικά άτομα) αλλά πνεύμονες και μπορούν να απορροφούν οξυγόνο και από το δέρμα.
Από τα 4 είδη αμφιβίων που απαντούν στην Κεφαλονιά, δύο ανήκουν στην οικογένεια Bufonidae τα είδη χωματόφρυνος (Bufo bufo) και πρασινόφρυνος (Bufo viridis), που έχουν παρατηρηθεί και στον Εθνικό Δρυμό Αίνου (Εικ. 1), ένα είδος, ο δεντροβάτραχος (Hyla arborea) ανήκει στην οικογένεια Hylidae και ο βαλκανοβάτραχος (Pelophylax kurtmuelleri) ανήκει στην οικογένεια Ranidae (Εικ 2).
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ερπετών, τους επέτρεψαν να κυριαρχήσουν στον πλανήτη μας για διακόσια εκατομμύρια χρόνια. Από αυτά μάλιστα, εξελίχθηκαν τα πτηνά και τα θηλαστικά (Παφίλης & Βαλάκος, 2012). Η θερμοκρασία του σώματός τους ρυθμίζεται από αυτή του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Επομένως, έχουν λιγότερες ενεργειακές απαιτήσεις και μπορεί να ζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα χωρίς να τραφούν. Το δέρμα των ερπετών είναι φολιδωτό. Τα φίδια και οι σαύρες αλλάζουν δέρμα τακτικά (Εικ. 3).
Τα ερπετά της Κεφαλονιάς μελετώνται ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 25 είδη (Werner, 1894, Βαλάκος, 1998, Ευθυμιάτου-Κατσούνη, 2006, Wilson, 2006). Από αυτά 7 είναι Χελώνες (χερσαίες & θαλάσσιες), 10 Σαύρες και 8 Φίδια.
Η μεσογειακή χελώνα (Testudo hermanii) αποτελεί μία από τις χερσόβιες χελώνες, η οποία απαντάται στην Κεφαλονιά (Εικ. 4). Η Ευθυμιάτου-Κατσούνη Ν. (2006) στην έρευνά της αναφέρει και την καταγραφή της κρασπεδωτής χελώνας (Testudo marginata) από τις περιοχές Κοτρώνι-Λακήθρα και Αδράκι-Ποριαράτα της Κεφαλονιάς. Η ύπαρξη της τρίτης ελληνικής χερσόβιας χελώνας στην Κεφαλονιά, της γραικοχελώνας (Testudo graeca), αμφισβητείται από τις πρόσφατες έρευνες.
Η γραμμωτή νεροχελώνα (Mauremys rivulata) και η στικτή νεροχελώνα (Emys orbicularis) συναντώνται σε ποικίλα υδάτινα οικοσυστήματα της Κεφαλονιάς. Αρκετά μεγάλοι πληθυσμοί από την γραμμωτή νεροχελώνα ζουν και αναπαράγονται στον υγροβιότοπο Λιβαδίου Παλικής. Η στικτή νεροχελώνα είναι σπάνια στην Κεφαλονιά.
Μία από τις θαλάσσιες χελώνες που αναπαράγονται στην Κεφαλονιά είναι η χελώνα καρέττα (Caretta caretta). Ζει περίπου 100 χρόνια και ενηλικιώνεται αφού συμπληρώσει τη δεύτερη δεκαετία της ζωής της. Η περίοδος ωοτοκίας αρχίζει τον Μάιο. Για να αναπαραχθεί επιστρέφει στην ίδια παραλία που γεννήθηκε. Γεννά τα αυγά της (περίπου 100) σκάβοντας τη φωλιά της με τα πίσω πτερύγια σε αμμουδιές της Κεφαλονιάς, όπως π.χ. Μία Λάκκος Παλικής, Κατελειός, Μούντα κ.α. Τα αυγά εκκολάπτονται σε 55 περίπου μέρες. Μετά την εκκόλαψη, τα μικρά χελωνάκια ξεπροβάλλουν από την άμμο (συνήθως αργά το απόγευμα ή πολύ νωρίς το πρωί). Αμέσως, κατευθύνονται προς τη θάλασσα (Εικ. 4), για να ξεκινήσουν την ζωή τους σε αυτή. Σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009) χαρακτηρίζεται ως Κινδυνεύων είδος.
Σύμφωνα με την Ευθυμιάτου-Κατσούνη (2006), στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της Κεφαλονιάς έχει καταγραφεί και δεύτερος είδος θαλάσσιας χελώνας, η δερματοχελώνα (Dermochelys coriacea). Πιο συγκεκριμένα, έχει παρατηρηθεί στην θαλάσσια περιοχή του Αγκώνα.
Από τις σαύρες της Κεφαλονιάς, το κεφαλονίτικο κονάκι (Anguis cephallonica) έχει τη δική του ξεχωριστή θέση στην βιοποικιλότητα και την λαογραφία της νήσου. Σε αρκετά μέρη του νησιού κυκλοφορούν από παλιά φήμες για την “επικινδυνότητά” του. Πολύ γνωστό είναι το τετράστιχο:
Αν σε φάει η οχιά
πέντε μέρες έχε γεια
αν σε φάει το κονάκι
το τσαπί και το φτυαράκι.
Κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Αν και το σχήμα του σώματός του μοιάζει πολύ με φίδι, εντούτοις πρόκειται για μια άποδη σαύρα εντελώς ακίνδυνη για τον άνθρωπο. Σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009) χαρακτηρίζεται ως Σχεδόν Απειλούμενο. Στην ίδια οικογένεια (Anguidae) ανήκει και το Σαυρόφιδο (Psedorus apodus) μια επίσης άποδη σαύρα, που συγχέεται με φίδι και προκαλεί έντονο θόρυβο όταν κινείται, πλην όμως είναι εντελώς ακίνδυνη!
Μία κοινή σαύρα της Κεφαλονιάς είναι η ταυρική γουστέρα του Ιονίου (Podarcis tauricus subsp. ionicus), που αποτελεί ενδημικό υποείδος της Ηπείρου, της Δυτικής Πελοποννήσου και των Ιονίων Νήσων (Εικ. 5). Τρέφεται με ασπόνδυλα, είναι ευκίνητη και κινείται κυρίως στο έδαφος. Είναι μία μεσαίου μεγέθους σαύρα μήκους περίπου 24 cm. Η σαύρα του Μoριά (Algyroides moreoticus) είναι μία μικρόσωμη σαύρα που αποτελεί ενδημικό είδος της Πελοποννήσου και των περισσότερων Ιονίων Νήσων, η οποία προτιμά τους βιοτόπους του Εθνικού Δρυμού Αίνου.
Ένα ακόμα ελληνικό ενδημικό υποείδος, που απαντάται στην Κεφαλονιά, Ιθάκη και Λευκάδα, είναι η Σαύρα της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης (Algyroides nigropunctatus ssp. kephallithacius) (Εικ. 6). Απαντάται από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι και τις κορυφές του Αίνου. Κατά την αναπαραγωγική περίοδο τα αρσενικά άτομα αποκτούν έντονο μπλε χρώμα στην περιοχή του λαιμού και έντονο πορτοκαλί στην περιοχή του κορμού (Παφίλης & Βαλάκος, 2012).
Το πιο μεγαλόσωμο είδος σαύρας που απαντάται στην Κεφαλονιά, σύμφωνα με τα μέχρις στιγμής δεδομένα (Βαλάκος, 1998, Wilson 2006) είναι η τρανόσαυρα (Lacerta trilineata). H επιστημονική ονομασία του είδους προκύπτει από τις τρεις ανοικτόχρωμες λωρίδες που διατρέχουν την πλευρά των ενήλικών ατόμων. Το μήκος της φτάνει το μισό μέτρο, σημαντικό μέρος του οποίου καταλαμβάνει η ουρά.
Ο αβλέφαρος (Ablepharus kitaibelii) είναι μοναδικός εκπρόσωπος της οικογένειας Scincidae. Πρόκειται για ένα από τα πιο απαρατήρητα είδη σαυρών της Κεφαλονιάς (Wilson, 2006), το οποίο κρύβεται κάτω από πέτρες, ξύλα και πεσμένα φύλλα.
Ένα από τα ελάχιστα ερπετά που παράγουν ήχους είναι η ταρέντολα (Tarentola mauritanica). Με δάκτυλα – βεντούζες αναρριχάται πολύ εύκολα σε τοίχους, βράχους και δέντρα. Άλλα είδη που ανήκουν στην ίδια οικογένεια (Gekkonidae) και απαντούν στο νησί είναι το σαμιαμίδι (Hemidactylus turcicus) και ο κυρτοδάκτυλος (Mediodactylus kotschyi).
Ένα από τα πιο σπάνια φίδια της Κεφαλονιάς είναι η δεντρογαλιά (Hierophis gemonensis). Άλλα περισσότερο κοινά είδη είναι το Σπιτόφιδο (Zamenis situla) και ο Λαφιάτης (Elaphe quatuorlineata), ενώ σε υγροτόπους και λίμνες απαντάται το νερόφιδο (Natrix natrix).
Δύο είδη φιδιών, που φέρουν ασθενές δηλητήριο είναι ο σαπίτης (Malponon insignitus) και το αγιόφιδο (Telescopus fallax). Ειδικότερα, το αγιόφιδο συνδέεται με την Κεφαλονιά με μια παράδοση η οποία λέει ότι κάθε χρόνο από τις 6 μέχρι και τις 15 Αυγούστου τα φίδια αυτά, γνωστά ως “Φιδάκια της Παναγίας”, εμφανίζονται στα χωριά Μαρκόπουλο και Αργίνια σε καμπαναριά πλησίον των Ιερών Ναών των οικισμών. Στην συνέχεια οι κάτοικοι τα μεταφέρουν εντός των ναών ακόμη και πάνω στην εικόνα της Παναγίας. Οι πιστοί θεωρούν τα φίδια αυτά άκακα, ευλογημένα και θαυματουργά. Εάν κάποια χρονιά δεν εμφανισθούν, όπως το 1940 ή το 1953, οι κάτοικοι πιστεύουν πως κάποιο μεγάλο κακό θα συμβεί στο νησί!
Ένα, επίσης, μη δηλητηριώδες φίδι, δυνατό, με μήκος που φτάνει τα δύο μέτρα, γρήγορο και νευρικό, αλλά ακίνδυνο, είναι ο έφιος (Dolichophis caspius), γνωστός και ως ποντικολόγος (Εικ. 7), ο οποίος τρέφεται με τρωκτικά, σαύρες ακόμα και με άλλα φίδια. Υπερασπίζεται τον εαυτό του σηκώνοντας απειλητικά το μπροστινό μέρος του σώματός του σε στάση επιθετική. Απαντάται συχνά σε πεδινές περιοχές της Παλικής, σε ερειπωμένα σπίτια και σε βιοτόπους με φρυγανική βλάστηση.
Το μόνο πραγματικό επικίνδυνο φίδι της Κεφαλονιάς για τον άνθρωπο είναι η οχιά (Vipera ammodytes). Αν και το δηλητήριο της είναι ισχυρό, πρόκειται για φίδι, που κρύβεται από τον άνθρωπο και επιτίθεται σπάνια, μόνο αν νοιώσει κάποια απειλή ή δεν έχει κάποια άλλη διέξοδο διαφυγής. Ξεχωρίζει εύκολα από την προεξοχή που έχει στην άκρη του ρύγχους (κοινό όνομα: “κερασφόρος οχιά”).
Τα ερπετά και αμφίβια έχουν μια σπουδαία θέση στη διατήρηση και την ισορροπία του οικοσυστήματος. Όμως πολύ συχνά, επειδή τα φοβάται υπερβολικά ο άνθρωπος, είναι δυστυχώς παρεξηγημένα και θανατώνονται άσκοπα, ενώ στην πραγματικότητα είναι ωφέλιμα γι’ αυτόν. Επίσης μεγάλη έρευνα γίνεται στον τομέα παραγωγής νέων φαρμάκων που παρασκευάζονται με βάση το δηλητήριο των φιδιών (Στραχίνης, 2015).
Καθοριστική επίδραση στο φυσικό περιβάλλον και φυσικά στην ερπετοπανίδα της Κεφαλονιάς έχουν οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες (ανεξέλεγκτη επέκταση τουριστικών μονάδων, καταστροφή ή περιορισμός βιοτόπων και υγροτόπων, ρύπανση των υδάτων κ.α.), οι οποίες απειλούν με εξαφάνιση ή στην καλύτερη περίπτωση, με συρρίκνωση τους τοπικούς πληθυσμούς ερπετών και αμφιβίων. Πυρκαγιές και εισαγωγή ξενικών ειδών (τα οποία σε βάθος χρόνου μπορούν να κυριαρχήσουν στα ενδιαιτήματα και να οδηγήσουν σε μείωση των πληθυσμών), έρχονται να προσδώσουν μια δυσοίωνη προοπτική στο φυσικό περιβάλλον καθώς και στα ερπετά και αμφίβια που φιλοξενεί. (Παφίλης & Βαλάκος 2012). Η πλειοψηφία των ερπετών και αμφιβίων της Ελλάδας προστατεύονται ισχυρά από την Ευρωπαϊκή (Κοινοτική Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, Σύμβαση της Βέρνης & CITES) και Ελληνική νομοθεσία (Π.Δ. 67/81).
Ευχαριστίες
Η βιβλιογραφική επισκόπηση των ερπετών και αμφιβίων της Κεφαλονιάς και ειδικότερα του Εθνικού Δρυμού Αίνου, έγινε από τον Δρ. Μιχαήλ Ξανθάκη, αναπληρωτή προϊστάμενο της ΜΔΠΠ11 του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. . Η καταγραφή των ερπετών και αμφιβίων της Παλικής έγινε από τον Χρήστο Μαρούλη, Μηχανικό Αυτοματισμού & Φωτογράφο Άγριας Ζωής.
Θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στον Δρ. Παναγιώτη Παφίλη για τις πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την ερπετοπανίδα της Κεφαλονιάς, καθώς και στον Ηλία Στραχίνη, Βιολόγο/Ερπετολόγο για την επιστημονική επιμέλεια του άρθρου και την βοήθειά του στις αναγνωρίσεις των ειδών του φωτογραφικού υλικού.
Βιβλιογραφία
Βαλάκος, Ε. 1998. Η Πανίδα του Αίνου: Αμφίβια-Ερπετά. Στο Ευθυμιάτου-Κατσούνη, Ε.Ν. 1998. Αφιέρωμα στον Εθνικό Δρυμό Αίνου. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κεφαλονιάς & Ιθάκης, σελ. 149-151.
Ευθυμιάτου-Κατσούνη, Ε.Ν. 2006. Συμβολή στην έρευνα της βιοποικιλότητας Κεφαλονιάς-Ιθάκης (Ιόνιοι Νήσοι). Μεταπτυχιακή Διατριβή. Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων. Αγρίνιο. σελ. 323.
Λεγάκις, Α. & Μαραγκού, Π. 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα, σελ.258.
Παφίλης Π. & Βαλάκος Ε. 2012. Αμφίβια και Ερπετά της Ελλάδας: Οδηγός Αναγνώρισης, Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 197.
Στραχίνης, Η. 2015. Πόσο ωφέλιμα είναι τα ερπετά και τα αμφίβια για τον άνθρωπο. Ανακτήθηκε από:
http://www.herpetofauna.gr/index.php?module=narticle&page=read&id=24 στις 20.01.2016
Werner, F. 1894. Die Reptilien und Batrachienfauna der ionischen Inseln. Verhandlungen des Zoologisch-Botanischen Vereins Wien 44:1-13, 225-237.
Wilson, M. 2006. Herpetological observation on the Greek islands of Kefallinia and Zakynthos. Herpetological Bulletin 97:19-28.
Το ανωτέρω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ‘‘Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος’’ Περίοδος Β΄, τεύχος 18, Απρίλιος - Ιούνιος 2016
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Αλλαγής και από το αρχείο του Χρήστου Μαρούλη, Φωτογράφου Άγριας Ζωής τον οποίο ευχαριστούμε θερμά.